Gmina Markuszów

Nazwa Markuszów pochodzi najprawdopodobniej od założyciela i pierwszego właściciela wsi leżącej w dolinie rzeczki Łachy. Mógł on się nazywać Marcus (czyli Marek) i po dodaniu przyrostka -ewice powstała nazwa miejscowości. Pierwsza pisemna wzmianka o Markuszowie pochodzi z roku 1317. Wtedy to książę Władysław zwany z racji niskiego wzrostu Łokietkiem na prośbę Dzierżka - kanonika krakowskiego i jego brata Ostasza z Bejsc (protoplasty rodu Firlejów) przeniósł Markuszów z prawa polskiego na prawo średzkie. Działo się to dnia 30 listopada 1317 roku w Krakowie. W roku 1330 Markuszów uzyskał przeniesienie z prawa średzkiego na znacznie korzystniejsze prawo magdeburskie.

W roku 1351 Markuszów odziedziczył po Ostaszu jego syn Eustachy piastujący funkcję kasztelana lubelskiego i podstolego krakowskiego. Eustachy wkrótce zmarł i w roku 1359 jego syn Piotr przejął w spadku Markuszów. Prawnuk Ostasza Jan Firlej był kolejnym spadkobiercą Markuszówic. Od tego czasu gałąź Firlejów posiadająca Markuszów przybrała od miejscowości miano Markuszewskich (później Markuszowskich). Markuszowska gałąź rodu Firlejów władała Markuszowem do początku XVI wieku, kiedy to po wygaśnięciu tej gałęzi rodowej na Katarzynie Kazanowskiej sędzinie łukowskiej majątek przeszedł do głównej linii Firlejów będących jednym z najmożniejszych rodów rycerskich pomiędzy Wisłą a Bugiem. Stało się to w roku 1521. Miejscowości te nie mogły znaleźć się w lepszych rękach, bowiem ród Firlejów stał wtedy u szczytu potęgi i w kolonizacji obszarów pomiędzy Bugiem a Wisłą poniósł wyjątkowe zasługi. Dla rozwoju Markuszowa najbardziej przyczynił się wspomniany już wojewoda lubelski i ruski Piotr Firlej syn Mikołaja który był inicjatorem i głównym sprawcą przekształcenia w połowie XVI w Markuszowa w miasto. Aktualny herb gminy Markuszów nawiązując do tradycji przedstawia firlejowskiego Lewarta na błękitnym tle.

W drugiej połowie XVII wieku powstanie Chmielnickiego, potop szwedzki oraz liczne najazdy zagonów tatarskich, przyczyniły się do zrujnowania miasta leżącego przy głównym trakcie. Wraz z upadkiem znaczenia Markuszowa skończyło się też władanie nim przez ród Firlejów. Ostatnim jego przedstawicielem był bowiem zmarły po roku 1667 kasztelan lubelski Jan Firlej.

Kolejnym właścicielem Markuszowa był nie kto inny tylko sam król Jan III Sobieski. Nowy właściciel starał się o to aby Markuszów powrócił do dawnej świetności i bardzo dbał o jego rozwój. W rodzinnej Żółkwi dnia 25 lutego 1686 roku Jan III Sobieski potwierdził dotychczasowe prawa miejskie Markuszowa nadając mu nowe przywileje takie jak prawo odbywania 6 trwających po trzy dni jarmarków rocznie (na św. Macieja Apostoła, św. Józefa, św. Stanisława, św. Jakuba, św. Jadwigę i na św. Tomasza), a także prawo pędzenia i szynkowania gorzałki przez sześć lat. Młyn Kaliński (w Kaleniu) miał na mocy tego aktu płacić opłatę w wysokości 2 groszy. Cotygodniowe targi zostały natomiast przeniesione z wtorków na niedziele. Mieszczanie uzyskali prawo corocznego wybierania spośród siebie czterech kandydatów na wójta, z których dziedzic wybierał wójta Markuszowa.

Po śmierci króla Jana włości markuszowskie należały do jego syna Jakuba. Następną właścicielką dóbr Sobieskich została córka Jakuba, Maria Karolina. Po jej śmierci w dniu 8 maja 1740 roku, włości Sobieskich dostały się w ręce Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki". Dobra markuszowskie prawdopodobnie należały początkowo do Stefana Humieckiego, później otrzymała je w posagu jego córka Izabella wydana za mąż za Jana Małachowskiego. Ich syn Jacek Małachowski sprzedał Markuszów dnia 17 listopada 1765 roku kasztelanowi lubelskiemu Kajetanowi Hryniewieckiemu.

W drugiej połowie XVIII wieku Markuszów przeszedł na własność rodu Hryniewieckich. Kajetan Hryniewiecki herbu herbu Przeginia, odkupił Markuszów w roku 1765, a nadał mu kolejne przywileje w roku 1787. Ordynacje Hryniewieckiego porządkowały finanse miejskie, warunki higieniczne, przepisy przeciwpożarowe, szkolne itp.. Był to znaczny i zasłużony dla naszego regionu człowiek, jako ostatni wojewoda lubelski przed rozbiorami, pełnił tę funkcję w latach 1782-1795. Za jego czasów Markuszów przeżywał intensywną rozbudowę i modernizację, na tyle skuteczną iż jarmarki w Markuszowie oraz jarmarki na bydło w Łęcznej zdominowały handel lubelski kosztem samego Lublina.

Następnym właścicielem dóbr markuszowskich został Rafał Amor hrabia Tarnowski kupując je dnia 8 czerwca 1799 roku od Ignacego Hryniewieckiego za sumę 650 złotych polskich. Jego syn Władysław hrabia Tarnowski po śmierci ojca w roku 1803 odziedziczył Markuszów na mocy testamentu.

Władysław hrabia Tarnowski dnia 23 czerwca 1832 roku sprzedał Markuszów i okoliczne dobra Grzegorzowi Zbyszewskiemu. W skład dóbr markuszowskich wchodziło wtedy miasto Markuszów, folwarki w Olempinie i Olszowcu, spichlerz w Kazimierzu, wsi: Góry, Zabłocie, Kłoda, Bobowiska, Łąkoć, Barłogi, Choszczów, Łany, Kaleń oraz do 26 lutego 1853 roku także wieś Piotrowice Małe. Po śmierci ojca w roku 1851, majątek przejął w dwa lata później Wiktoryn Zbyszewski (spłacając siostrę Paulinę sumą 27 tys. rubli w srebrze). Odziedziczony majątek był warty wtedy 153 tys. rubli (bez Piotrowic). Niestety zbankrutował i majątek został wystawiony na licytację - 26 czerwca 1871 roku nabył go Wincenty Dobrzelewski. Po Dobrzelewskich dobra Markuszowskie nabyła Zofia Wernicka. W roku 1912 sprzedała ona dobra z zespołem pałacowo-parkowym wraz ze stawami (tzw. Markuszów-stawy) Bohdanowi Broniewskiemu właścicielowi dóbr Garbów. Po parcelacji w 1938 roku Broniewscy zachowali obejmującą 40 ha działkę obejmującą stawy, resztki parku, oraz klasycystyczny, murowany budynek kuchni pałacowej wykorzystywany jako budynek mieszkalny. Sam budynek pałacu w Markuszowie został rozebrany na cegłę już w ostatnich latach XIX wieku. Parcelacja przeprowadzona w ramach Reformy Rolnej po II Wojnie Światowej przydzieliła większość tego terenu Spółdzielni Gminnej Samopomoc Chłopska.

Markuszów zaznaczył swe istnienie podczas wszystkich powstań narodowych, pod Markuszowiem w czerwcu 1794 roku zgrupowały się wojska powstańcze pod dowództwem gen. Zajączka. Generał Józef Dwernicki 3 marca 1831 roku rozbił w Markuszowie silny rosyjski korpus dowodzony przez pułkownika Tuchaczewskiego. W czasie powstania styczniowego na terenie gminy Markuszów stoczono wiele potyczek powstańczych min. w Górach 19 grudnia 1863 roku została stoczona duża bitwa powstańców z wojskami rosyjskimi. Burmistrz Markuszowa Antoni Zdanowicz był jednym z powstańczych naczelników wojskowych na województwo lubelskie. Markuszów i okolice ucierpiał także podczas działań wojennych I Wojny Światowej.

W roku 1939 niemieckie naloty bardzo dotkliwie zniszczyły Markuszów, częściowemu zniszczeniu uległ kościół św. Ducha, zamieszkała przez ludność żydowską centralna część miasta doszczętnie spłonęła, zniszczeniu i uszkodzeniu uległo także wiele innych budynków.

Na terenie gminy w czasie ostatniej wojny bardzo aktywnie działał ruch oporu a zwłaszcza BCh i AK.

Autor: Sławomir Łowczak